Historie

M.W. Beijerinck, die in 1905 van de Polytechnische School een eigen laboratorium en woonhuis aan de Nieuwe Laan had gekregen, had grote verwachtingen van zijn promovendus. Hij wendde zijn invloed aan en zorgde er voor dat Van Iterson in 1907 hoogleraar werd in een voor Delft nieuw vak, de microscopische anatomie. In Beijerincks laboratorium kreeg Van Iterson ruimte voor zijn colleges. Ook de tuin en de planten daarin mocht hij gebruiken.

Microscopische anatomie was in Delft geen verplicht vak. Toch waren de colleges die Van Iterson aan de Nieuwe Laan gaf buitengewoon populair. Dat had als gevolg dat het laboratorium aan de Nieuwe Laan voor beide leerstoelen te klein werd. In de zomer van 1908 kreeg de jonge hoogleraar de beschikking over een eigen ruimte, het Oude Kantongerecht aan de Oude Delft 81. Het huis had ook een tuin, die geschikt werd gemaakt voor het kweken van de planten die nodig waren bij zijn onderwijs en onderzoek. Daarbij gaf Van Iterson de voorkeur aan gewassen die bruikbaar waren in de techniek en legde hij de basis voor de studie die hij later de 'Technische Botanie' zou noemen.

De toestemming voor de bouw van een nieuw laboratorium en de daarbij behorende proeftuin werd steeds weer uitgesteld. Dat veranderde toen Van Iterson in 1911 het aantrekkelijke aanbod kreeg om directeur van het proefstation voor de Javasuikerindustrie te Pasoeroean te worden. Toen hij dit ook serieus overwoog, kwamen bestuurders en studenten samen in actie. Zij vroegen de minister om er voor te zorgen dat Van Iterson en zijn onderzoek niet voor Delft verloren zouden gaan. De minister reageerde deze keer positief en vroeg Van Iterson om in Delft te blijven. Later verklaarde hij dat vooral het verzoek van de studenten bij hem de doorslag had gegeven.

Na een korte aarzeling besloot Van Iterson om in Delft te blijven. Daarbij stelde hij wel als voorwaarde dat hij op korte termijn een eigen instituut voor onderwijs en onderzoek zou krijgen. Dat werd inderdaad toegezegd, maar de inlossing van die belofte zou nog veel voeten in de aarde hebben.

In 1913 en 1914 liet de gemeente Delft door een Schevenings bedrijf straten aanleggen in de Wippolder. Om de kosten van de verbetering van de grond in de botanische tuin zo laag mogelijk te houden vroeg de Technische School dit bedrijf om tegen betrekkelijk lage kosten de noodzakelijke verbeteringen uit te voeren.

Het bedrijf nam de opdracht aan en ging aan het werk. De eerste 30 tot 40 centimeter van de bovenlaag van het weiland werden afgegraven. In de ondoordringbare kleilaag daaronder werden twaalf greppels gegraven tot aan het grondwater. Deze werden volgestort met schoon duinzand. De bedoeling was om zo de waterhuishouding onder controle te krijgen. Op de klei kwam een flinke laag schoon duinzand. Daar bovenop kwam de oorspronkelijke bovenlaag van het weiland weer terug.

Hierdoor kwam het maaiveld aan de huidige Julianalaan ruim een meter hoger te liggen. Vanaf dat punt liep de tuin glooiend af naar de Kanaalweg.Of de kosten betrekkelijk laag waren valt achteraf te bezien. Het hele project, ophoging, aanleg, bouw van de kassen en van een woning voor de tuinman, kostte bijna 90.000 gulden, een fors bedrag in die tijd. Een flinke portie daarvan werd gevormd door de kosten van de ophoging en drainering.

Nadat het voorbereidende werk was gedaan kon de aanleg van de tuin zelf beginnen. Inmiddels was aan de Julianalaan ook begonnen met de bouw van het Laboratorium voor Technische Botanie. Het ontwerp daarvoor kwam van de bekende architect J.A.W. Vrijman, die onder andere ook de oude centrale bibliotheek van de universiteit ontwierp. In oktober 1917 was het nieuwe laboratorium klaar voor gebruik door studenten en personeel.

Rondom het nieuwe laboratorium was ongeveer twee hectare voor de tuin beschikbaar. Het basisontwerp voor de botanische tuin werd gemaakt en uitgevoerd door de firma T. Koeslag & Zn uit Delft. De eerste hortulanus van de tuin, E.H.J. Cunaeus, maakte in 1917 een plan voor de rest van de beplanting. Het terrein werd in drie stukken verdeeld. Het noordelijke en het zuidelijke stuk lagen hoog, het westelijke een stuk lager. In het noordelijk gelegen deel kwamen de kassen, in het zuidelijke kwam de imposante bomentuin met fraaie gebogen paden.

Het meest westelijke deel van de tuin kreeg aanvankelijk de minste aandacht. Daar zou de tuin voor grote aantallen één- en tweejarige gewassen komen, die in het laboratorium als proefmateriaal gebruikt zouden worden. Om dit deel op te hogen werd geen zand gebruikt, maar werd een vijvergegraven. Met de vrijkomende aarde werd de tuin daar opgehoogd. In dit deel werd ook een andere, functionele tuinarchitectuur toegepast,rechthoekige perken, doorsneden met rechte paden.

Een van de instellingen die Van Iterson tijdens zijn oriëntatiereis had bezocht was de botanische tuin in München-Nymphenburg. Hij was zo onder de indruk van wat hij daar had gezien, dat de zes kassen in de Delftse tuin werden ontworpen en geconstrueerd door de Duitse firma, Gustav Röder, die tussen 1910 en€“ 1912 in München de kassen had gebouwd.

Op de plattegrond is te zien dat één kas, die toegang geeft tot het complex, gebouwd is in Oost-West-richting en dat de andere vijf kassen daar haaks (in Noord-Zuid-richting) op staan. Doordat een paar kassen uit verschillende, afsluitbare delen bestaan is het mogelijk om planten uit verschillende klimaten in dezelfde kas te kweken. In de hoogste kas, waar de planten in de 'volle' grond staan, kunnen tropische planten tot hun natuurlijke grootte uitgroeien.

De kassen werden in de loop van de tijd vooral gebruikt voor het kweken van subtropische en tropische gewassen, die een economische betekenis hebben of hadden. Dat waren onder andere de kokospalm, oliepalm, dadelpalm, rijst, suikerriet, thee, koffie en kinabomen. De kassen van de Cultuurtuin waren een groot succes, al bleek dat sommige tropische en subtropische planten veel groter werden dan aanvankelijk was gedacht. Een oud-medewerker verzuchtte dan ook: "Hier heeft zich de sterke drang tot bezuiniging die op alle voorstellen is uitgeoefend, gewroken".

Een gevolg van alle bezuinigingen was ook dat een oranjerie, waar de niet-winterharde kuipplanten in de winter een veilig onderkomen konden krijgen, wel hoog op de verlanglijst stond, maar er pas veel later kwam. In de jaren '70 werd die uiteindelijk gebouwd.

Voor een botanische tuin was de oppervlakte van twee hectare aan de kleine kant. Aangrenzend aan de tuin stond de leerlooierij van de firma Roes & Zn. Behalve bedrijfsgebouwen had die firma ook een stuk terrein in bezit, waarop Delftse apothekers een kruidentuin hadden ingericht. Hun bedoeling was om daar de voor de farmacie belangrijke planten te kunnen laten zien. In december 1917 werd deze kruidentuin, die was opgehoogd met vruchtbare bagger uit de Provinciale Vaart, door het Rijk voor de botanische tuin aangekocht.

De naam 'kruidentuin' bleef bestaan, de bestemming veranderde. De nieuwe 'kruidentuin' werd verdeeld in vakken, met éénjarige of vaste en vooral 'nuttige' planten. Elk vak had zijn eigen onderwerp. Zo waren er vakken met medicinale planten, planten die nuttige vezels leveren, planten die konden worden gebruikt voor het maken van kleurstoffen en natuurlijk ook planten die als genotsmiddel werden gebruikt.

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de tuin het moeilijker. De verzelfstandiging van onze belangrijkste kolonie en de kille verstandhouding daarna tussen ons land en de jonge staat Indonesië hadden grote invloed. Het Delftse onderwijs en onderzoek was traditioneel immers altijd erg betrokken bij de tropische landbouw. In de economisch moeilijke naoorlogse periode wordt er dan ook in de eerste plaats naar gestreefd de collectie op peil te houden.

Binnen het onderwijs en onderzoek in Delft verliest de algemene en technische biologie, de opvolger van de technische botanie, snel terrein. De microbiologie en de microchemie worden steeds belangrijker. Dat heeft gevolgen voor de tuin. Ook de herstructurering van het wetenschappelijk onderwijs heeft gevolgen voor Delft, de landbouwhogeschool in Wageningen trekt een deel van het onderwijs in, en onderzoek aan tropische gewassen naar zich toe.

In de jaren '50 is er even een opleving: de hoogleraar P.A. Roelofsens slaagt er in om de kassen ingrijpend te laten renoveren. Maar als hij in 1966 overlijdt, blijft zijn leerstoel tien jaar lang leeg. De tuin komt nu in de gevarenzone terecht, een voorstel om de grond te gebruiken voor nieuwbouw kan nog maar net op tijd worden gestopt. In de jaren '80 fuseert de vakgroep waar de tuin onder viel. De tuin verloor daarmee zijn directe band met onderwijs en onderzoek.

De gevolgen werden al snel zichtbaar. Het herbarium dat zijn functie verloren had, werd integraal overgedragen aan het Rijksherbarium te Leiden, nu het Nationaal Herbarium Nederland. Datzelfde gebeurde met de collectie taxonomische boeken. De verzameling tropische producten die door Van Iterson was aangelegd, ging naar het Technisch Tentoonstellings Centrum, nu Techniek Museum, van de universiteit. In 1988 werd die verzameling opgesplitst, een deel ging naar het Delftse museum Nusantara, de zoölogische preparaten werden overgedragen aan het Rijksmuseum voor Natuurlijke Historie, nu museum Naturalis, in Leiden. Alleen de monsters van tropische producten bleven in Delft. De tuin zelf werd ook een flink stuk kleiner. Toen de Meetkundige Dienst van Rijkswaterstaat het voormalige gebouw van de faculteit Geodesie aan de Kanaalweg kocht, ging daarmee ook de proeftuin verloren.

Om de band met het agrarisch onderwijs te versterken werd de collectie siergewassen in de tuin uitgebreid. Er zijn diverse natuur- en milieueducatieve projecten gestart. Door de samenwerking met het gemeentelijk natuur- en milieucentrum De Papaver bezoeken leerlingen van basisscholen de tuin regelmatig. Daarnaast zijn er activiteiten zoals mini-exposities, ruilbeurzen en concerten.

De registratie en ontsluiting van de collectie werd in de komende jaren aanzienlijk verbeterd. In 1997 stelde de toenmalige staatssecretaris Nuis een subsidie beschikbaar voor het behoud van het academisch erfgoed. Onder dat erfgoed vielen ook de botanische tuinen van Amsterdam, Delft, Leiden, Utrecht en Wageningen. De bedoeling is om de collecties van de botanische tuinen via Internet toegankelijk te maken, het zoeken naar lokaties waar bepaalde planten zich bevinden te versimpelen en de beschrijvingen van de collecties op peil te brengen. Voor de botanische tuin in Delft een welkome steun!

Ook de banden met de universiteit zijn aangehaald. In 1999 is een beleidsplan geschreven en zijn er voorstellen gedaan om de financiële positie van de tuin te verbeteren. Vanuit de kant van de wetenschap bestaat er weer belangstelling voor de mogelijkheden die de botanische tuin biedt. Verschillende instellingen, zoals het Institute for Hydraulic Engineering, doen onderzoek. Soms is dat verrassend, zoals de spraakmakende experimenten van dr.ir. J. Marijnissen. Hij slaagde er in met een nieuwe methode Baccatin-III, een stof die een belangrijke rol speelt bij de behandeling van kanker, te winnen uit de naalden van de Taxus baccata. Voor dit onderzoek werden in de Delftse botanische tuin extra bomen van deze soort aangeplant. Inmiddels zijn er onderzoekssamenwerkingsprogramma's gestart met diverse faculteiten van de TU Delft en van andere universiteiten en met horti in Nederland. Ook wordt de functie van de tuin voor het wetenschappelijk onderwijs versterkt. Tenslotte zijn er ontwerpen in de maak voor verbeterde faciliteiten, ook voor het algemene publiek. Nieuw elan in de Botanische Tuin TU Delft, een oase van groen en rust, en een waardevolle wetenschappelijke bron en belangrijk cultuurbezit.