FAQ: Moreel beraad

Moreel beraad is een systematische methode om tot een moreel verantwoorde beslissing te komen over een lastig vraagstuk. De centrale vraag hierbij is: hoe houden we voldoende rekening met de rechten, belangen en wensen van alle betrokkenen? Moreel beraad vertrekt altijd vanuit een concreet dilemma met twee handelingsopties. Deelnemers aan een moreel beraad doorlopen een stappenplan, onder begeleiding van een opgeleide moderator, om te beoordelen welke handelingsoptie het best is. Ook denken de deelnemers altijd na over maatregelen om de schade te beperken die voortkomt uit het niet-kiezen van de alternatieve handelingsoptie. Uitgangspunt van moreel beraad is dat deelnemers niet op hun eerste oordeel afgaan, maar hun oordeel uitstellen tot alle argumenten in kaart zijn gebracht.

Tijdens een moreel beraad doorlopen deelnemers, onder begeleiding van een opgeleide moderator, een stappenplan. Het moreel beraad begint met het formuleren van het vraagstuk en van de twee handelingsopties. Ook wordt aan alle deelnemers om hun eerste, intuïtieve oordeel gevraagd. Vervolgens wordt in een aantal stappen in kaart gebracht wie er geraakt worden door de beslissing en wat de argumenten voor de beide handelingsopties zijn. Aan elk argument wordt een gewicht toegekend: een argument dat betrekking heeft op de grondrechten van een bepaalde groep weegt bijvoorbeeld zwaarder dan een praktisch argument in termen van tijd of geld. Op basis hiervan kunnen de twee handelingsopties tegen elkaar worden afgewogen.

Meestal is er geen ‘perfecte’ handelingsoptie en zullen beide opties schade met zich meebrengen (anders zou er ook geen sprake zijn van een dilemma). Daarom wordt altijd aan deelnemers gevraagd om na te denken over maatregelen om de schade te beperken die voortkomt uit het niet-kiezen van de alternatieve handelingsoptie.

Moreel beraad wordt in veel publieke instellingen toegepast: denk aan gemeenten, politiek en zorginstellingen. Binnen universiteiten heeft de methode nog weinig bekendheid.

TU Delft heeft moreel beraad voor het eerst toegepast rond het thema kennisveiligheid. Binnen de faculteit EWI is in 2022 een commissie opgezet die beraden heeft gevoerd over zes casussen binnen dit thema. Het verslag is hier te lezen. De ervaring van deelnemers was dat moreel beraad zowel ruimte als een gedeelde ‘taal’ biedt, die beide nodig zijn om op een constructieve manier over lastige vraagstukken te praten. Het leidde tot goed onderbouwde en concrete morele oordelen en gaf inzicht in de kerndilemma’s en basisprincipes die belangrijk zijn in het denken over kennisveiligheid.

Het CvB heeft op twee manieren vervolg gegeven aan de EWI-pilot. Ten eerste is er een universiteitsbrede commissie rond hetzelfde thema, kennisveiligheid, opgezet. Ten tweede heeft het CvB aangegeven moreel beraad in te willen zetten op andere thema’s en in alle lagen van de organisatie. Onderdeel hiervan is de universiteitsbrede commissie die moreel beraad zal voeren over de samenwerking met de fossiele brandstofindustrie.

Moreel beraad kan gaan over allerlei morele vraagstukken die mensen in de (werk-/studie)praktijk tegenkomen. Iedereen komt zulke vraagstukken tegen, ook al herken je ze misschien niet altijd meteen. Moreel beraad gaat altijd over niet-fictieve casussen, zodat alle details ingekleurd zijn. Die blijken vaak namelijk relevant voor de morele afweging. Het is ook mogelijk om casussen uit het verleden te behandelen, om achteraf te reflecteren op en te leren van de toen gemaakte beslissing.

Binnen de universiteit kan het bijvoorbeeld (maar niet uitsluitend!) gaan om vragen als:

• Ga ik als onderzoeker in op het voorstel van bedrijf A om samen aan onderzoek B te werken?
• Zeg ik er als medewerker iets van als een collega veel privéafspraken plant onder werktijd?
• Zet ik als decaan van faculteit X onze uitwisseling met universiteit Y voort?
• Kiezen we voor een goedkopere of voor een duurzamere cateraar op de campus?
• Laat ik als student het minst interessante deel van mijn opdracht door ChatGPT schrijven?
• Zeg ik er als promovendus iets van dat ik het idee heb dat mijn supervisor mij voortrekt?
• Schuif ik als onderzoeker aan bij talkshow Z om het over een politiek beladen onderwerp te hebben?
• Hoe reageer ik als bestuurder op een kritisch mediabericht over de universiteit?

Een moreel beraad gaat altijd over een specifieke casus. De eerste stap is om twee handelingsopties, A en B, te formuleren. De uitkomst van het beraad is een onderbouwde keuze voor optie A of B. Daarbij geef je aan dat je A of B kiest omdat …, maar ook ondanks …. Dat wil zeggen: je erkent de schade die de keuze met zich meebrengt en denkt na over manieren om de schade te beperken.

De uitkomst van een moreel beraad geeft niet alleen antwoord op het vraagstuk, maar draagt ook bij aan inzicht in de kerndilemma’s en basisprincipes die belangrijk zijn in een organisatie. Hiervoor is het belangrijk dat alle morele beraden goed worden gedocumenteerd. Deze inzichten noemen we moresprudentie.

Uit de rechtspraak komt het begrip ‘jurisprudentie’: de verzameling van alle gerechtelijke uitspraken die rechters als aanknopingspunt kunnen gebruiken om over nieuwe, soortgelijke zaken te oordelen. Moresprudentie is net zo’n verzameling, maar dan met morele in plaats van juridische oordelen. Door elk moreel beraad binnen de TU Delft goed te documenteren kunnen we na enige tijd patronen herkennen. Dat geeft inzicht in bijvoorbeeld de waarden die het belangrijkst zijn binnen de TU Delft, en dilemma’s die vaak terugkeren.

De morele oordelen die uit de beraden volgen zijn dus de bouwstenen voor moresprudentie. Doordat we moresprudentie bouwen, wordt het steeds makkelijker om beslissingen te nemen over lastige vraagstukken. Je kunt dan namelijk verwijzen naar vraagstukken die erop lijken en waarin een weloverwogen beslissing is genomen. Tegelijkertijd is moresprudentie, net als de rechtspraak, altijd in beweging: nieuwe beslissingen leiden tot nieuwe inzichten.

Moreel beraad is een onderzoekende methode, en geen discussie of debat. De uitkomst is dus niet afhankelijk van wie het hardst praat, wie het scherpst argumenten weet te formuleren, of wie de meeste autoriteit heeft. In plaats daarvan gaan deelnemers onder begeleiding en in alle rust een vraagstuk onderzoeken, om samen te bepalen welke handelingsoptie voldoende rekening houdt met de rechten, belangen en wensen van alle betrokkenen. De moderator zorgt dat alle deelnemers argumenten kunnen aandragen en vragen kunnen stellen. Dit proces resulteert vaak in een gedeelde voorkeur voor een bepaalde handelingsoptie. Soms zijn de deelnemers verdeeld. Ook dan geeft een moreel beraad vaak inzicht in de knelpunten en concrete dilemma’s die bij een bepaald vraagstuk komen kijken.

Moreel beraad geeft natuurlijk geen 100% zekerheid dat je de juiste keuze maakt. Het is een manier om alle beschikbare informatie te wegen. Het kan altijd gebeuren dat er later nieuwe informatie bovenkomt. Omdat je een moreel beraad goed documenteert, kun je in zo’n geval terugzoeken waarom je een bepaalde keuze hebt gemaakt en kun je het beraad herhalen met de nieuwe informatie. Zo kun je zien of je op basis van de nieuwe informatie een andere keuze had gemaakt, of dat je bij je eerdere beslissing blijft. Moreel beraad draagt daardoor bij aan het zelflerend vermogen van een organisatie.

Alle deelnemers aan een moreel beraad moeten vóór het beraad deelnemen aan een training waarin ze de benodigde kennis en vaardigheden opdoen. Tijdens die training leren zij wat de plek van moreel beraad in een integere organisatie is, verkennen ze de maat voor het moreel juiste, denken ze na over morele vraagstukken die ze zelf in de praktijk tegenkomen en oefenen ze met de methode.

Deelnemen aan een moreel beraad vereist achtergrondkennis en een specifieke vaardigheid. Het vraagt van deelnemers dat ze zich aan het stappenplan houden en dat ze hun oordeel uitstellen tot het stappenplan is afgerond. Voor de meeste mensen is dat niet vanzelfsprekend: we hebben de neiging om ons eigen standpunt te verdedigen, in plaats van te onderzoeken. Tijdens de training leren deelnemers waarom discipline en een open houding nodig zijn voor een geslaagd moreel beraad en hebben ze de kans hiermee te oefenen.  

Op dit moment organiseren we voornamelijk trainingen voor de commissies die een reeks morele beraden over een specifiek thema voeren (nu: kennisveiligheid en samenwerking met de fossiele industrie). Als je in één van deze commissies zit, krijg je een training.

We willen de trainingen uiteindelijk voor alle medewerkers van de TU Delft aanbieden, maar zover zijn we helaas nog niet. Als je nu al interesse hebt om met je afdeling en/of met collega’s van andere afdelingen een training te volgen, of om moreel beraad te gebruiken in je onderwijs, kun je altijd even contact opnemen met integrity@tudelft.nl. We denken dan graag met je mee.

Het moreel beraad over samenwerking met de fossiele industrie bestaat uit een reeks van 6 beraden die worden uitgevoerd door een ‘morele beraadkamer’: een vaste groep van 12 leden (wetenschappelijk personeel, ondersteunend personeel en studenten) die zorgvuldig is samengesteld om de diversiteit van de TU Delft gemeenschap zo goed mogelijk te representeren.

Elk van de 6 beraden gaat over één casus binnen het thema ‘samenwerking tussen de TU Delft en de fossiele industrie’. De casussen worden aangedragen door studenten of medewerkers die de casus zelf tegenkwamen in hun werk- of studiepraktijk en die morele twijfel ervaarden. Bij voorkeur doet ook de zogeheten ‘casuseigenaar’ mee met de beraadsessie waarin diens casus wordt onderzocht.

De uitkomsten van de beraden, samen met de uitkomsten van twee andere initiatieven over het thema – Participatieve Waarde Evaluatie en een serie open dialogen – worden aan het CvB gepresenteerd en dienen als input om een visie op het onderwerp te ontwikkelen.

Iedereen binnen de TU Delft-gemeenschap kan zich aanmelden voor de commissie die morele beraden voert over de samenwerking met de fossiele industrie. Je meld je dan aan voor het hele traject. Uit alle aanmeldingen wordteen representatieve groep van 12 leden geselecteerd. Het is niet mogelijk om aan één beraad deel te nemen. Deelnemen aan een moreel beraad is een vaardigheid, die naast een basistraining veel oefening vereist. Het is een groot voordeel dat de commissieleden elkaar, de methode, en het onderwerp gaandeweg steeds beter leren kennen. De kwaliteit van de beraden en de uitkomsten wordt daardoor hoger.

Deelnemers moeten bereid zijn om in de periode december 2023 – februari 2024 zes keer een dagdeel vrij te maken voor het beraad, plus een hele trainingsdag eind november/begin december waarin je leert hoe je een moreel beraad voert.  Ook moet je de uitgangspunten van een moreel beraad respecteren: een beraad is geen debat, maar een onderzoek, en alle deelnemers moeten bereid zijn kritisch naar hun ideeën over het onderwerp te kijken. Het is helemaal niet nodig om al sterke overtuigingen over het onderwerp te hebben: nieuwsgierigheid naar het thema is voldoende.

PhD-kandidaten ontvangen Graduate School-credits in ruil voor hun deelname. Bachelor en master studenten worden, indien nodig, gecompenseerd met extra tijd aan het eind van hun studie (via een korting op het collegegeld).

Het moreel beraad gaat over echte casussen die leden van de TU Delft-gemeenschap zijn tegengekomen in hun studie- of werkpraktijk en die raken aan de samenwerking tussen de TU Delft en de fossiele industrie, en waar zij morele twijfel over ervaarden. Voorbeelden van zulke casussen zijn:

• Fossiel bedrijf X heeft mij een aanbod gedaan om samen aan onderzoek A te werken, dat mogelijk bijdraagt aan het winnen van fossiele grondstoffen. Ga ik op het aanbod in?
• Fossiel bedrijf X heeft mij een aanbod gedaan om samen aan onderzoek B te werken, dat mogelijk bijdraagt aan de energietransitie. Ga ik op het aanbod in?
• Fossiel bedrijf X heeft mij een aanbod gedaan om samen aan onderzoek C te werken, dat niks te maken heeft met energie. Ga ik op het aanbod in?
• Ik organiseer een carrière-evenement voor medestudenten. Nodig ik fossiel bedrijf Y uit?
• Fossiel bedrijf Z heeft mij uitgenodigd om een lezing te geven over mijn onderzoek. Ga ik op de uitnodiging in?

Absoluut. Als je morele twijfel ervaart over een situatie die je zelf in je studie- of werkpraktijk bent tegengekomen, en die raakt aan de samenwerking tussen de TU Delft en de fossiele brandstofindustrie, kun je die situatie als casus aandragen. Als je casus wordt uitgekozen, neem je zelf ook deel aan het morele beraad waarin je casus wordt onderzocht.

Casussen worden in principe via de decanen verzameld. Je kunt je casus daarom aanmelden bij je sectieleider, afdelingsvoorzitter of decaan. Ben je niet verbonden aan een faculteit en/of vind je het niet prettig om je casus te delen met je leidinggevende? Dan kun je je casus aanmelden via samenwerkingfossiel@tudelft.nl.

Het moreel beraad bestaat uit 6 sessies. Elke sessie duurt een dagdeel en biedt ruimte om uitgebreid op één casus te reflecteren. De sessies vinden plaats in de periode december 2023 t/m februari 2024, en het rapport wordt verwacht in maart 2024. De precieze planning wordt gemaakt in overleg met de leden.

Het moreel beraad gaat niet over de ‘grote vraag’ (moet TU Delft blijven samenwerken met de fossiele brandstofindustrie?), maar gaat over concrete casussen van samenwerking. Moreel beraad is zo ontworpen, omdat praten over een grote vraag vaak abstract en vaag blijft en mensen zelden een antwoord geeft op hun specifieke zorgen. Door klein te beginnen, bij specifieke situaties die morele twijfel oproepen, kun je concrete antwoorden geven die passen bij de details van de casus. Door antwoorden te vinden op de vragen in die casussen bouwen we uiteindelijk aan een antwoord op de grote vraag.

De uitkomst van een moreel beraad is een advies om in de gegeven situatie op een bepaalde manier te handelen. Dat advies is dus gericht aan de casuseigenaar (die de casus heeft ingebracht). Dit kan bijvoorbeeld een onderzoeker zijn, een ondersteunend personeelslid, een student of een decaan.

Over de uitkomsten van alle sessies wordt één rapport geschreven door Governance & Integrity, het bureau dat ook de beraden faciliteert. In het rapport wordt gereflecteerd op de uitkomsten van de casussen en het daaruit volgende inzicht in het overkoepelende onderwerp, namelijk de samenwerking tussen de TU Delft en de fossiele brandstofindustrie. Samen met de rapportages over twee andere initiatieven over dit onderwerp, Participatieve Waarde Evaluatie en de serie open dialogen, wordt dit rapport gepresenteerd aan het CvB.

Ja, op dit moment wordt er ook moreel beraad gevoerd over het thema kennisveiligheid. In 2022 heeft er een succesvolle pilot plaatsgevonden op de faculteit EWI, die een vervolg heeft gekregen in de vorm van een universiteitsbreed moreel beraad over kennisveiligheid. In de toekomst kan er ook moreel beraad worden gevoerd over andere thema’s.