Hoe komt een Italiaanse student die aan de TU Delft studeert er toe om een toekomstvisie te ontwikkelen voor een Belgische voormalige mijnstad? Jacopo Zani legt uit: ‘Tijdens mijn bachelor Architectuur aan de Polytechnic University of Milan raakte ik gefascineerd door de Belgische ‘nevelsteden’, de verspreide stedelijke nederzettingen op het platteland. Oude mijnsteden interesseerden me in het bijzonder. Dat heeft te maken met het feit dat er veel Italiaanse gastarbeiders in de Belgische mijnen werkten. Ook mijn grootvader werkte een tijd in een mijn in het Franstalige deel van België. Opvallend aan de mijnstad Waterschei in Genk vind ik de extreem mooie omringende natuur, in scherp contrast met het verstedelijkte deel. Die tegenstelling boeide mij. Ik ging meer lezen over Waterschei en kwam op een idee voor een onderzoeksvoorstel. Ik wilde mijn master bij voorkeur aan de TU Delft doen en was dan ook superblij dat ik daar onder begeleiding van ingenieur Leontine de Wit aan de slag kon.’ 

Sociale utopie Waterschei

Waterschei ligt aan de rand van de stad Genk en is hét voorbeeld van een bedrijfsstad: een stad gebouwd rond een industriële activiteit. In de eerste helft van de twintigste eeuw werd Waterschei aangelegd in de vorm van verschillende tuinwijken rondom de steenkoolmijn. De opzet was geïnspireerd door de garden city movement, een sociale utopia uit Engeland. Jacopo: ‘Met één groot verschil. De utopische tuinwijk combineert de voordelen van de stad en het platteland. De opzet van Waterschei was echter meer gericht op het uitoefenen van controle over de mijnwerkers. Ieder gezin kreeg een eigen huis met tuin, maar er was geen stadskern en er waren ook geen sociale ontmoetingsplaatsen, zoals een kroeg. Het idee was dat het risico op opstand onder de mijnwerkers minder zou zijn als het leven zich zoveel mogelijk beperkte tot de privésfeer van de eigen gezinswoning.’

Dialoog met de lokale gemeenschap

Jacopo richt zich in zijn project op architecturale aanpassingen die de kwaliteit van leven verbeteren. ‘Ik stel respect voor de bestaande sociale infrastructuur centraal. Ook geef ik ruimte aan het optrekken van de omringende natuur, vooral op die plekken waar het bestaande bos zich uitbreidt naar de lege delen van de stad.’ In zijn proefschrift schetst hij in gedetailleerde tekeningen een toekomstbeeld van een groener wordende stad. Hij laat situaties zien waarin mensen elkaar ontmoeten, samen activiteiten ondernemen en een duurzame relatie met de natuur opbouwen. 

Centraal in mijn plannen staat daarom een “sociaal paleis”. Een plek die leeft en waar discussies op gang komen over wat de lokale bevolking belangrijk vindt om nieuwe betekenis te geven aan het leven in Waterschei. En waar de bewoners en lokale bedrijven een rol hebben in de uitvoering van de plannen.’ Een locatie heeft hij al gevonden. ‘Eén van de monumentale panden van het voormalig mijnbedrijf leent zich hier perfect voor, omdat deze een centrale binnenplaats heeft. In mijn visie wordt dit een natuurtuin waar planten en dieren leven en waar je via glazen wanden vanuit het gebouw op uitkijkt.‘ Daarmee geeft hij Waterschei ook het kloppend hart dat altijd ontbrak.

Uitnodiging tot anders kijken

Het voorstel van Jacopo voor Waterschei is geen eindproduct, maar een uitnodiging om op een nieuwe manier te kijken naar herontwikkeling en reconstructie, benadrukt hij. ‘Mijn project kan als voorbeeld dienen voor vele andere voormalige industriesteden. Denk aan Detroit, waar krimpende buitenwijken worden gesloopt en weggeveegd, zonder acht te slaan op de mening en positie van de bewoners. Of denk aan de verarmde, leeglopende steden in Noord- Frankrijk en Duitsland.’ 
De examinatoren waren in elk geval onder de indruk van Jacopo’s presentatie en de vele zorgvuldig uitgewerkte tekeningen die hij maakte. Ook spraken ze waardering uit voor zijn visie op de rol van de architect in dit proces. ‘Vooral dat laatste compliment doet me veel.’

Toekomst

En wat vond de gemeente Genk eigenlijk van zijn plannen? ‘Helaas is het monumentale gebouw waarin ik het sociale paleis had gepland kort na het afronden van mijn project grotendeels gesloopt, om plaats te maken voor de bouw van appartementen. Daarmee is weer een deel van de gedeelde geschiedenis van Waterschei uitgeveegd.’ Jacopo, die momenteel een Phd doet aan de ETH Zürich, vindt het vanzelfsprekend jammer, maar treurt er niet te lang om. ‘Wat mijn onderzoek in ieder geval heeft opgeleverd is een methodologie die architecten en stedenbouwkundigen in steden met een vergelijkbare problematiek breed kunnen toepassen. Tijdens mijn promotieonderzoek wil ik een vertaling van het project naar de praktijk maken. Ik hoop in elk geval enkele van mijn ideeën straks daadwerkelijk te realiseren.’

Meer informatie
Jacopo Zani werd begeleid door ingenieur Leontine de Wit van de master studio Interiors Buildings Cities. 
Met dit afstudeerwerk is hij geselecteerd als de Best Graduate van de Faculteit Bouwkunde 2022. Zani's werk is ook een van de negen geselecteerde afstudeerprojecten van onze faculteit voor de Nederlandse Archiprix.