Tijdens je studie bij Bouwkunde leer je al vroeg na te denken over oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Een goed voorbeeld is de studietijd van Annemiek Braunius. Als lid van het studententeam ‘SUM’ ontwikkelde ze een superduurzame renovatiestrategie voor de 847.000 verouderde portiekflats in Nederland. Zo verduurzamen en verruimen ze de Nederlandse woningvoorraad. Het team bouwde vanaf 2019 een prototype op The Green Village, het openlucht-laboratorium voor duurzame innovatie op de TU Delft Campus, en verplaatste deze in 2022 naar Wuppertal voor de tweejaarlijkse Solar Decathlon Europe. Daar bemachtigden ze de derde plaats, en wordt hun prototype tot op de dag van vandaag gebruikt voor onderzoek.
Voor Annemiek zag elke dag van haar master-opleiding er anders uit. Van blokkenschema’s maken en een team van zo’n zestig studenten aansturen tot het waarborgen van het behalen van deadlines en het leggen van funderingsbalken op de bouwplaats. “Ik leerde overal wat van. Er was geen ‘normale’ dag of week. Soms viel het helemaal om,” lacht Braunius. “Dan had opeens iets anders prioriteit en moesten we daaraan werken. Samen een prototype van superduurzame woningen bouwen was ook een uitdaging op zich. Hoe maak je zoiets efficiënt?”
Funderingsbalken leggen in Wuppertal: Annemiek Braunius in actie op de bouwplaats.
SUM-strategie: toepasbaar op portiekflats en hele woonwijken
Efficiëntie lijkt het sleutelwoord te zijn bij SUM, ofwel ‘Symbiotic Urban Movement’. Het team ontwikkelde een strategie om hele woonwijken met verouderde portiekflats te transformeren naar duurzaam, energieneutraal, inclusief, toegankelijk en divers. Braunius: “Hoe wordt de wijk beter voor iedereen? Met die vraag zijn we aan de slag gegaan om te laten zien hoe je deze factoren samen in kan zetten om op een relatief goedkope manier zoveel mogelijk uitdagingen tegelijk aan te pakken.” Team SUM zette zich daarmee in op het winnen van de Solar Decathlon Europe. In de competitie worden tien onderdelen beoordeeld, van de kwaliteit van het architectonisch ontwerp en de energieprestatie tot het wooncomfort en de innovatiekracht. Maar de studenten van het Delftse Dreamteam zetten nog een stap verder en werkten samen met woningcorporaties, de gemeente Den Haag en diverse leveranciers om een concrete bijdrage te leveren aan de uitdagingen op de Nederlandse woningmarkt. "We hebben ons gericht op een strategie die toepasbaar is op meerdere gebouwen, net als onze voorgangers MOR en Prêt-à-Loger. Portiekflats omvatten zo’n 11% van de totale Nederlandse woningvoorraad. Dat zijn ruim 847.000 woningen! Met onze strategie kunnen we deze woningen energieneutraal transformeren én extra woonruimte toevoegen,” vertelt Braunius.
Extra woonlagen, toegankelijkheid en flexibiliteit
De principes van SUM kunnen op gebouwen in heel Europa worden toegepast. Het team stelt voor om de portieken te verwijderen en te vervangen door rolstoelvriendelijke galerijen. Twee extra woonlagen in een lichtgewicht houten constructie maken het rendabel om liften toe te voegen aan de nu vaak lift-loze portiekflats. De gevels en het dak worden voorzien van zonnepanelen voor de productie van energie, de woningplattegronden worden flexibel om ruimte te bieden aan verschillende gezinssamenstellingen en in op begane grond worden publieke functies geïntroduceerd. “Woningen in portiekflats zijn vaak eigendom van woningcorporaties, en zij bezitten vaak meerdere flats in één woonwijk,” legt Braunius uit. “Als je één gebouw op deze manier transformeert is het lastig om de strategie rendabel te maken. Maar als je dit voor de hele wijk zou doen, wordt het zowel rendabel voor de corporatie als voor de mensen die er wonen. In het prototype laten we zien hoe de verschillende aspecten samenwerken.”
De ontwerpingrepen van SUM: galerijen en een lift, publieke functies in de begane grond en twee superduurzame woonlagen bovenop de bestaande portiekflats.
Een prototype met de nieuwste en slimste technieken
De verschillende invalshoeken van het multidisciplinaire team vertalen zich naar de breedte van het ontwerp en het prototype. Er zijn hele technische aspecten, zoals de warmteterugwinning in de douche waarbij het warme douchewater energie opwekt. Hele praktische aspecten zoals de flexibele plattegronden worden zichtbaar in muren en meubels die verschoven of opgeklapt kunnen worden. “Lang niet iedereen weet hoe duurzame techniek werkt, maar de meeste mensen weten wel hoe ze zouden willen wonen. Daarom is het heel leuk om rondleidingen te geven door het prototype. Dan zie je dat mensen het verhaal snappen en ook zeggen, goh, het is dus mogelijk om dit te doen met een beperkt budget,” vertelt Braunius enthousiast. “Ik ben zelf ook echt een voorstander van het niet slopen van gebouwen. We hebben een hele lichte composiet façade gemaakt en we maken vooral gebruik van gerecycled bouwmateriaal. Dat zijn allemaal praktische stappen naar duurzamer omgaan met zowel de gebouwvoorraad als de materiaalvoorraad. De meeste technieken staan nog in de kinderschoenen en gaan buiten standaard bouwmethodes om. Onze partners komen dan ook vaak langs in het prototype om nog even wat aan te passen en te testen.”
De slaapkamer is ontzettend ruim en flexibel door het opklapbare meubilair. Zelfs het nachtkastje is uit te vouwen.
Door de wand te verschuiven wordt de woonkamer in een handomdraai groter of kleiner.
Het ontstaan van een multidisciplinair studententeam
De ontwerpingrepen van SUM zijn niet zomaar tot stand gekomen. Het enthousiasme van de studenten is de drijvende kracht achter de strategie. Hoe is Braunius eigenlijk in het team terecht gekomen? “Na het afronden van mijn bachelor studie Bouwkunde wilde ik iets anders doen,” weet ze nog. Ze twijfelde tussen de mastertracks Architecture en Management in the Built Environment en besloot, met het werk van MOR in het achterhoofd, te solliciteren voor SUM. Met een klein team van zeven studenten ging ze na de zomer van 2019 op zoek naar meer mensen om het team uit te breiden. Wat een project van twee jaar zou zijn, werd door Covid-19 een project van drie jaar. “We zijn begonnen als een groep Bouwkundestudenten met toekomstvisies en revolutionaire plannen, maar door de gesprekken met partners zijn we ook gaan nadenken over de kosten en oorsprong van onze bouwmaterialen. Die praktische kant is super interessant en zoveel belangrijker dan ik had verwacht. Ons team is ook uitgebreid met studenten van veel meer faculteiten van de TU Delft: Civiele Techniek en Geowetenschappen, Elektrotechniek, Wiskunde en lnformatica én Techniek, Bestuur en Management.”
Het SUM-team en het prototype op The Green Village in Delft.
Zomaar je eigen huis bouwen
Het team van SUM bedacht een eigen teamstructuur, waarin iedereen gelijk staat aan elkaar. Braunius: “Het was wel belangrijk om daarin een weg te vinden. Overleg met dertig mensen tegelijk is niet praktisch als je snel beslissingen moet maken.” Vanuit de verschillende ontwerpcommissies en ondersteunende commissies zin vertegenwoordigers lid van de zogenaamde project board, die op maandagen bijeenkomt om de beslissingen en planning voor de aankomende week te maken. “Je wordt met je neus op de feiten gedrukt. Van een groep mensen die onschuldig nadenkt over teamkleur word je in een pressure cooker een functionerend bedrijf met kosten. We werden heel snel serieus genomen door partners, terwijl ik nog niet eens was afgestudeerd. En dan heb je zomaar een eigen huis gebouwd met, inmiddels, een groep vrienden. Het klinkt als een grote groep, 58, maar we konden er oprecht geen missen.”
Op de bouwplaats zijn alle teamleden hard nodig.
Leren door te doen
Op de bouwplaats van SUM werkte iedereen aan verschillende onderdelen, vaak zonder theoretische voorkennis. “Praktijkervaring hielp om in te zien hoe dingen werken. Tijdens de studie Bouwkunde heb je veel vrijheid, maar ik vind het goed om te weten hoe anderen met je ontwerp omgaan. Sommige dingen kun je simpelweg niet bouwen. Die reality check zou in de opleiding vaker terug kunnen komen.” Tijdens de bouw in Wuppertal kwam het team deze uitdaging opnieuw tegen. In een tijdsspanne van slechts veertien dagen bouwde SUM het prototype opnieuw op. “We hadden het idee dat het project alles bevat waar de jury op beoordeelt, maar het was toch spannend om te zien hoe we de competitie ging verlopen.”
Gelukkig was de jury het met Annemiek eens, want van de 18 teams eindigde SUM op de 3e plek. Ze scoorden hoog op een hele reeks subthema’s, waaronder eerste plaats in de categorieën ‘betaalbaarheid en haalbaarheid’, ‘bouwen voor de toekomst’ en ‘groene BIM (Gebouwinformatie modelleren)’.
In slechts 14 dagen bouwt SUM het prototype opnieuw op in Wuppertal. De studenten werken in shifts van 7 uur ’s ochtends tot 3 uur ’s middags en van 3 uur ’s middags tot 11 uur ’s avonds.
De volgende stap
Na SUM is Annemiek afgestudeerd op de transformatie van een oud politiekantoor in Haarlem naar woningen. Daarna is ze gaan werken binnen hetzelfde veld, transformatie van verouderde gebouwen. “Ik heb bewust gekozen om niet in een architectenbureau te gaan werken, maar juist aan de bouwkant. Ik merkte tijdens mijn master’s dat ik SUM echt tof vond, de praktische kant van architectuur en het werken op de bouwplaats. Ik heb er veel geleerd, ik ben projectmanager geweest. Dat miste ik tijdens de rest van mijn studie.” Ze houdt zich ook nog bezig met optoppen, momenteel in de vorm van een appartementencomplex voor ouderen in Rotterdam waar een nieuw niveau op komt. “Ik merk dat optoppen steeds populairder word in Nederland.”
Naast deze vaste baan werkt Annemiek nog steeds één dag per week met teamleden Kelvin Saunders en Nando Versteeg als adviesorgaan SUM+. Zij konden deze doorstart maken dankzij een grant van het Universiteitsfonds die is toegekend door studentencommittee FAST (Funding Ambitious Students TU Delft). SUM+ neemt alle opgedane kennis van het onderzoekstraject mee naar de praktijk. Ze inspireren projectontwikkelaars, woningbouwverenigingen, gemeenten en overheden met hun verhaal. Daarnaast houden ze zich bezig met het uitgeven van advies en het ontwikkelen van haalbaarheidsstudies over het transformatie- en optopproces. Binnenkort brengen ze een interactieve kaart uit die snel inzicht geeft of gebouwen wel of niet geschikt zijn voor een optopping.
Dit verhaal is gepubliceerd in mei 2022 en geüpdatet in oktober 2023 april 2024.
Meer informatie
Bekijk de website van het SUM project voor meer informatie.
De financiële steun en praktische begeleiding van het Universiteitsfonds voor SUM+ is mogelijk dankzij het Ir. Michael H. Wisbrun Fonds en de giften van alumni en Goede Vrienden. Wil je bekijken op welke manier jij als student een aanvraag kan indienen bij het Universiteitsfonds? Kijk op de website van FAST (Funding Ambitious Students TU Delft).
Het prototype van SUM’s duurzame optopping van portiekflats staat nog steeds in Wuppertal. Eerdere inzendingen van de TU Delft voor de Solar Decathlon Challenge, MOR en Pret a Loger, zijn nog wel te zien op The Green Village.
SUM werd ondersteund door Professor Mauro Overend (Structural Design & Mechanics, AE&T), Professor Andy van den Dobbelsteen (Climate Design & Sustainability, Afdeling AE&T), Professor Hans Wamelink (Design & Construction Management, afdeling MBE), Professor Ulrich Knaack (Design of Construction, afdeling AE&T), en Peter de Jong (afdeling MBE).
Headerafbeelding: Image by SUM
Symbiotic Urban Movement (SUM) - een team van studenten van de Technische Universiteit Delft - heeft een plan ontwikkeld om alle 847.000 portiekflats in Nederland duurzaam te transformeren en meer woningen te creëren. Meer dan vijftig studenten van de TU Delft, waaronder veel studenten Bouwkunde, zijn in 2019 de uitdaging aangegaan om met een oplossingsgericht ontwerp te komen voor de verouderde woningvoorraad in Nederland, met maximale focus op circulariteit en energiezuinigheid. Het resultaat is een gebouwontwerp voor de typisch Nederlandse portiekflat. Met dit innovatieve en duurzame ontwerp behaalde het team de derde plaats tijdens de 2022 Solar Decathlon Europe wedstrijd in Wuppertal, Duitsland.
